آرایه تلمیح چیست؟

تلمیح در لغت به معنای دیدن، نظر کردن و اشاره کردن است. اما در اصطلاح شاعران، آرایه ای ادبی است و به معنای آن است که شاعر در شعر خود به داستان ، ضرب المثل یا آیات قرآن اشاره کرده باشد.در آرایه تلمیح، شاعر به نام شخص یا حادثه ای در داستانی اشاره می کند اما همه داستان را شرح نمی دهد. در نتیجه باید آن داستان در ذهن خواننده روشن باشد تا بتواند معنی بیت را متوجه گردد.

تلمیح در زیر بنای خود تشبیه را هم به همراه دارد و معمولا شاعر به نکته ای اشاره می کند وسپس آن را به داستان یا حکایتی تاریخی متصل می کند و از آن شاهد می آورد مانند :

ز فضل‌هـا كــه نوشتی يقــين شدم كــه همی

دمِ مسـيح بـر مردگـان فرستادی
در این بیت شاعر، نامه دوست را که شامل محبت های اوست مانند دم حضرت عیسی دانسته است که باعث زنده شدن مردگان می گردید.اما گاهی یافتن این رابطه تشبیهی چندان آسان نیست.

همچنین آرایه تلمیح معمولا با آرایه مراعات نظیر می آید این زمانی است که به جای یک واژه، چند واژه از آن ماجرای تاریخی یا حکایت مشهور در میان متن نوشته یا شعر آمده باشند.در این صورت آن واژه‌ها و کل بیت تلمیح به آن ماجرا یا حکایت دارند و در مجموع با هم متناسبند، یعنی مراعات نظیر هم دارند.

جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او

آن نور روی موسی عمرانم آرزوست

در بیت بالا شاعر، به داستان حضرت موسی و نجات قوم بنی اسراییل از ظلم فرعون اشاره کرده است و همچنین بین واژه های فرعون، نور و موسی عمران، مراعات نظیر نیز وجود دارد.

تلمیح بر دونوع ساده و پیچیده است.

تلمیح ساده

در تلمیح ساده، شاعر مستقیماً به رابطه تشبیهی داستان و موضوع می‌پردازد. این تلمیح فاقد نوآوری است و ممکن است در معرض تکرار قرار گیرد که از ارزش ادبی‌اش می‌کاهد

یا رب این آتش که در جان من است
سرد کن زان سان که کردی بر خلیل

در بیت بالا حافظ تلمیحی ساده به داستان سرد شدن  آتش بر حضرت ابراهیم را آورده است.

آرایه تلمیح پیچیده

دراین نوع تلمیح شاعر به نوعی از داستان آشنایی زدایی می کند و تلمیح ساده را به تلمیحی پیچیده تبدیل می کند.

خال مِشکین که بدان عارض گندمگون است
سِرِّ آن دانه که شد رهزنِ آدم با اوست

دراین بیت حافط در حالی که داستان رانده شدن آدم از بهشت اشاره می کند اما اشاره اش صریح نیست.

برای پیدا کردن آرایه تلمیح در شعر شاعران پارسی باید باید برداستان های فراوانی از فرهنگ ایرانی و فرهنگ اسلامی آشنا بود .

تفاوت آرایه تلمیح با تضمین

در آرایه تلمیح فقط اشاره ای به داستان، آیه قرآن و یا ضرب المثلی می شود اما در آرایه تضمین همان آیه عینا نقل می شود.

برای مثال در بیت زیر

بلند آن سر كه او خواهد بلندش

نژند آن دل كـه او خواهد نژندش
تلمیح به آيۀ 26 سوره آل عمران است که می فرماید : تعز من تشاء و تذّل من تشاء

هركه را بخواهی عزت می‌دهی و هركه را بخواهی ذلت می‌دهی

اما در بیت زیر حافظ بخشی از یک آیه قرآن را تضمین کرده و آن را در شعر خود آورده است

چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت

شیوۀ جنات تجری تحتها الانهار داشت

یا حافظ در این بیت یک مصراع از شعرمعروف  رودکی  (بوی جوی مولیان) را  تضمین کرده است

خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم

کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی

کتاب فرهنگ تلمیحات

کتاب ارزشمند فرهنگ تلمیحات اثر دکتر سیروس شمیسا بهترین مرجع برای آشنایی و شناخت تلمیحات اشعار فارسی است. دراین کتاب که به شکل الفبایی تنظیم شده است داستان ها وشخصیت های  مهم ایرانی و اسلامی که شاعران به آن ها در شعرشان اشاره کرده اند جمع آوری شده است. بنابراین با شناخت یک شخصیت تاریخی یا مذهبی مانند حضرت یوسف و دانستن داستان آن می توان در شعرهای مختلف تلمیح به این داستان را براحتی بازشناخت.

نمونه هایی از تلمیحات دردیوان حافظ شیرازی

بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم

که من گمشده این ره نه به خود می‌پویم

که برگرفته از این آیه است: خداوند هر کس را که بخواهد گمراه و هر کس را که بخواهد هدایت می‌کند.

خنده و گریه‌ی عشاق ز جایی دگر است

می‌سرایم به شب و وقت سحر می‌مویم

اشاره است به این آیه: خداوند است که می‌خنداند و می‌گریاند.

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت

که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
اشاره است به این آیه: هیچکس گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد.

یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور

کلبه ی احزان شود روزی گلستان غم مخور

اشاره به داستان حضرت یوسف و برگشتن وی به نرد پدر

مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید

که ز انفاس خوشش بوی کسی می‌آید

اشاره به حضرت عیسی و زنده کردن مردگان

دوش از جناب آصف پیک بشارت آمد

کز حضرت سلیمان عشرت اشارت آمد

بر تخت جم که تاجش معراج آسمان است

همت نگر که موری با آن حقارت آمد

اشاره به داستان حضرت سلیمان و مورچه ای که ران ملخی را برای او هدیه می برد

مژده ای دل که دگر باد صبا باز آمد

هدهد خوش خبر از طرف سبا باز آمد

برکش ای مرغ سحر نغمه‌ی داوودی باز

که سلیمان گل از باد هوا باز آمد

اشاره به داستان هدهد و حضرت سلیمان و خبر آوردن از سرزمین سبا

ثبت نام در کلاس حافظ خوانی و مشاعره پیشرفته در شیراز